Kozłek lekarski - najsilniej uspokaja

Najbardziej znanym i najlepiej zbadanym pod względem chemicznym i farmakologicznym roślinnym środkiem uspokajającym, jest kozłek lekarski stosowany powszechnie w Stanach Zjednoczonych i w Europie. Korzeń kozłka lekarskiego – Radix Valerianae zwany popularnie korzeniem waleriany, zalecany jest stanach napięcia nerwowego, w umiarkowanej bezsenności, szczególnie przy utrudnionym zasypianiu spowodowanym stanami napięcia i pobudzenia nerwowego, w leczeniu nerwic wegetatywnych, gdyż prócz działania uspokajającego i nasennego ma właściwości spazmolityczne, a nowsze badania dowodzą, że jego stosowanie zapobiega także depresji.

Bogata historia kozłka

Kozłek lekarski jest byliną z rodziny kozłkowatych występującą w klimacie umiarkowanym, w Europie, Ameryce Północnej, Azji Zachodniej, Japonii i Mandżurii. Oprócz dowodów z badań klinicznych, istnieją pewne historyczne i naukowe dowody dotyczące skuteczności waleriany. Kilka różnych gatunków Valeriana zostało użyte w celu uspokojenia i spania w wielu różnych kulturach na całym świecie, w tym V. wallichii w Indiach i V. angustifolia w Chinach i Japonii.

Działanie sedatywne oraz spazmolityczne korzeni kozłka jest znane od 2000 lat. W starożytności przypisywano mu moce magiczne. Miał wywoływać duchy zmarłych oraz poprawiać nastrój. W średniowiecznej Polsce znany jako waldrian miał swoje miejsce w herbarzach i ogrodach klasztornych. O cennych właściwościach leczniczych kozłka lekarskiego świadczy już jego nazwa łacińska valeriana pochodząca od słowa valere – być zdrowym. Nasza rodzima nazwa ma zaś związek z archaicznym słowem – koźli, który należy rozumieć jako „nieprzyjemny” i odnosi się do specyficznego, intensywnego zapachu korzenia kozłka lekarskiego.

W Polsce kozłek porasta wilgotne łąki, torfowiska i zaroślach. W warunkach naturalnych jest rośliną wieloletnią, zaś w uprawie dwuletnią. W pierwszym roku wytwarza rozetę nieparzystopierzastych liści, a w drugim długą walcowatą masywną pojedynczą łodygę u dołu owłosioną, która dorasta do wysokości od 50 do 200 cm. Liście są łodygowe, najczęściej przeciwległe, zebrane po trzy lub cztery; czasem skrętoległe, od spodniej strony przeważnie owłosione długimi włoskami. Dolne liście są ogonkowe, zaś górne siedzące. Drobne kwiaty zebrane są w baldachokształtne szczytowe kątowe kwiatostany. Są obupłciowe i wykazujące protandrię, która polega na wcześniejszym dojrzewaniu pręcików niż słupków, co zapewnia roślinie obcopylność. Pachnące kwiaty mają kolor jasnoróżowy, różowy lub jasnofioletowy i kwitną od czerwca do sierpnia. Pod ziemią z kolei kozłek lekarski wytwarza bardzo silne walcowate kłącza tzw. „brodę” z licznymi korzeniami o długości od 10-30 cm, a według Farmakopei Polskiej z 2008: r. -sięgającymi nawet do 50 cm w głąb. Części podziemne są żółtawoszare lub jasnobrunatne, liczne korzenie dodatkowo są lekko walcowate. Bylina zwykle nie wytwarza rozłogów, jeśli się jednak pojawiają, to mają wyraźne węzły podzielone międzywęźlami prążkowanymi.

Do celów terapeutycznych rośliny są pozyskiwane z plantacji, gdyż te ze stanowisk naturalnych nie zaspokoiłby potrzeb rynku, a także zawartość i skład substancji czynnych mógłby nie spełniać wymagań farmakopealnych. Dzięki temu nie zmniejsza się jego naturalna liczebności, a surowiec pozyskany ma lepsze własności terapeutyczne. W Polsce najczęściej uprawiana jest odmiana szerokolistna kozłka lekarskiego – V. officinalis L. var. latifolia Vahl. Farmakopea europejska dopuszcza do obrotu również inne gatunki, odmiany i rasy chemiczne waleriany rozpatrywane jako gatunek zbiorowy Valeriana officinalis sensu latiore ( s.l.). Surowcem jest charakterystycznie, intensywnie pachnące kłącze (Rhizoma Valerianae) oraz korzeń kozłka (Radix Valerianae). Najważniejsze uprawy europejskie znajdują się w Belgii, Holandii i Francji. W Polsce wyhodowano dwie odmiany dostosowane do naszych warunków klimatycznych. Pierwszą z nich jest ‘Polka’ charakteryzująca się masywnym systemem podziemnym, wysokim zbiorami i dużą zawartością związków aktywnych. Druga odmiana nieco młodsza to ‘Lubelski’, która również dostarcza wysokich plonów surowca bogatego w olejek eteryczny. Zbiór surowca następuje zwykle późną jesienią, ewentualnie wiosną, na początku wybijania w pęd kwiatostanowy.

Działanie lecznicze kozłka - trochę chemii

Surowiec leczniczy powinien zawierać nie mniej niż 0,4% olejku eterycznego i nie mniej niż 0,17% kwasu walerenowego o budowie seskwiterenowej, który ma działanie głównie spazmolityczne. Pochodne kwasu wpływają hamująco na przemiany kwasu γ-aminomasłowego (GABA) w ośrodkowym układzie nerwowym. Działanie surowca na OUN u osób w stanie równowagi wewnętrznej nie występuje, natomiast jeśli stosuje go osoba wzburzona emocjonalnie wówczas działanie kozłka jest niezaprzeczalne. Kolejnym związkiem czynnym o budowie seskwiterpenowe jest waleranon zwany inaczej jatamansonem, który jako pochodny związku eudesmanu charakteryzuje się działaniem hipotensyjnym i uspokajającym. Natomiast główną substancją aktywną kozłka są walepotriaty (1-2%), wyizolowane przez Thiesa w 1968 r., które są związkami irydoinowymi o charakterze estrów i to one w głównej mierze odpowiedzialne są za działanie uspokajające korzeni i kłącza kozłka lekarskiego. Do najważniejsze przedstawicieli z grupy walepotriatów należą: waltrat, potem acetylowalrat, dihydrowaltrat. Związki te są nietrwałe i w temperaturze powyżej 35°C rozpadają się do baldrynalu i homobaldrynalu. Dlatego w surowcu suszonym i w preparatach galenowych z korzeni kozłka występują w śladowych ilościach, niemniej nalewka z kozłka opisana w Farmakopei Polskiej wykazuje działanie uspokajające. Oprócz tego walepotriaty mają działanie lekko psychotropowe, w związku z czym mogą być stosowane w geriatrii zmniejszając nadpobudliwość ruchową, stany niepokoju, uczucia strachu, a nawet minimalizować zachowania agresywne. W geriatrii zalecane są mieszaniny różnych walepotriatów jako bezpieczny lek we wspomnianych dolegliwościach. Związki irydoinowe zatem mają raczej działanie sedatywne i anksjolityczne, a więc przeciwlękowe, natomiast działanie uspokajające wykazuje także olejek eteryczny, którego głównym składnikiem, występującym w surowcu w ilości 0,5-2%, są: kwas walerianowy, izowalerianowy i mirystycynowy oraz estry tych kwasów: eugenolem, czyli izoeugenol i borneol. W olejku występują także terpeny – częsty składnik naturalnych olejków roślinnych – kamfen (o wzorze sumarycznym C10H16), a także β-elemen, borneol, cyneol, cymen, kamfora i fenchon.

Pamiętać jednak trzeba, że do tej pory nie udało się przypisać właściwości leczniczych surowca konkretnej grupie związków chemicznych. Być może stwierdzenie obecności lignanów (monoepoksylignany i pochodne diepoksylignanu), które wykazują zróżnicowane działanie sedatywne i anksjolityczne w V. officinalis wyjaśni działanie uspokajające wodnych i alkoholowych przetworów z surowca, które są wolne lub zawierają małe ilości walepotriatów i czynnych składników olejku eterycznego.

Najnowsze badania naukowe a kozłek

Wyniki badań klinicznych wspierają bowiem tradycyjne przekonania o korzystnym wpływie kozłka lekarskiego na układ nerwowy oraz potwierdzają występowanie synergicznie działających dodatkowych związków chemicznych. W badaniach wykazano, że składniki waleriany hamują rozkład kwasu gamma-aminomasłowego w mózgu, wywołując uspokojenie oraz spadek aktywności ośrodkowego układu nerwowego u myszy. Niedawno stwierdzono również obecność dwóch flawonoidów: 6-metylopigeniny i hespedryny o działaniach przeciwlękowych, uspokajających i zwiększających senność występujących w Valeriana officinalis i Valeriana wallichii. Pierwszy z flawonoidów powoduje trwalszy sen indukując właściwości hespedryny, która z kolei wykazuje działanie uspokajające i nasenne. Biorąc pod uwagę wysoką częstość występowania bezsenności na całym świecie oraz związaną z tym zachorowalność i koszty ekonomiczne, przyszłe badania dotyczące waleriany powinny przyjąć wysoki priorytet.

Z ciekawych wniosków płynących z badań opublikowanych w minionych latach wynika, że waleriana wykazuje także działanie przeciwdepresyjne. Moduluje nastrój poprzez wydzielanie serotoniny (hormon oraz neuroprzekaźnik w OUN), której zbyt niski poziom w organizmie powoduje m.in. zaburzenia snu oraz stany depresyjne. Etanolowe i wodne ekstrakty z korzenia waleriany hamowały wychwyt zwrotny GABA. Działanie przeciwdepresyjne przypisano seskwiterpenom, które zostały wyfrakcjonowane z korzeni Valeriana fauriei Briq., a więc innego gatunku z rodzaju Valerianaceae. Waleriana zwiększa stężenie serotoniny w mózgu, choć w prezentowanym badaniu nie przeprowadzono oceny dokładnego mechanizmu lub składnika surowca odpowiedzialnego za działanie antydepresyjne, to wykazano jednak, że kwas walerianowy, jako ważny składnik zioła, hamuje rozpad GABA w ośrodkowym układzie nerwowym. Ponadto uważa się, że właściwości farmakologiczne niektórych składników kozłka lekarskiego wspomagają aktywność przeciwutleniającą, a wykazano, że stres oksydacyjny (zaburzenie równowagi przeciwutleniaczy) odgrywa rolę w depresji i zaburzeniach lękowych. Surowiec ten zatem może również pomagać przywrócić równowagę miedzy antyoksydantami a wolnymi rodnikami w organizmie.

W artykule A Review of 12 Commonly Used Medicinal Herbs autorstwa O'Hary, Kiefera, Farrella i Kemper [1998 r.] w 2 randomizowanych, ślepych i kontrolowanych badaniach waleriana podawana w dawce 400-450 mg przed snem powodowała znaczną poprawę jakości snu. W próbach in vitro odnotowano, że składniki waleriany pośredniczą w uwalnianiu kwasu γ-aminomasłowego i wiążą te same receptory jak benzodiazepiny, ale z mniejszym powinowactwem i łagodniejszymi skutkami klinicznymi. Nie zaobserowano przy tym przyzwyczajenia lub uzależnienia od przyjmowania leków ziołowych. W Stanach Zjednoczonych waleriana jest dopuszczony do stosowania w środkach aromatyzujących i napojach, takich jak np. piwo. Nie stwierdzono poważnych działań niepożądanych. Niemniej jednak niewielki odsetek konsumentów doświadcza stresu paradoksalnego, w tym niepokoju i kołatania serca, szczególnie w przy długotrwałym użyciu. Niektóre składniki wykazują aktywność cytotoksyczną i mutagenną in vitro. Chociaż te efekty nie zostały powtórzone in vivo nawet w dużych dawkach (1350 mg/kg), to lekarzom nie zaleca stosowania tego surowca u kobiet w ciąży. Waleriana nie powinna być także stosowane z innymi środkami uspokajającymi, przed jazdą samochodem lub sytuacjach, gdy wymagana jest czujność i wzmożona koncentracja.

W praktyce fitoterapeutycznej surowcem leczniczym są całe lub połamane kłącza i korzenie, preparaty z kozłka stosowane są wewnętrznie w postaci nalewek, naparów lub pod postacią tabletek i syropów. W starszych publikacjach, jak np. w Poradniku plantatora z 1984 roku pod redakcją Antoniny Rybińskiej walerianę poleca się także zewnętrznie do obmywania zmęczonych powiek. Po przekroczeniu zalecanych dawek lub jeśli przyjmujemy surowiec długotrwale mogą pojawić się objawy niepożądane takie jak: drżenie mięśni, bole głowy, a nawet zaburzenia czynności serca.

Uwaga! Długotrwałe przyjmowanie kozłka, bez robienia przerw w zażywaniu, może powodować dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Ze względów bezpieczeństwa nie powinno się prowadzić auta po zażyciu waleriany do 2 godzin, mimo że wskazuje się, że nie upośledza zdolności koordynacyjnych, to jednak opóźnia reakcje. Nie powinno się go stosować u dzieci poniżej 3 roku życia, a niektóre polskie źródła również odradzają stosowania w ciąży. Nie można łączyć z alkoholem i benzodiazepinami. Sporadycznie mogą wystąpić objawy nietolerancji na korzeń kozłka objawiające się zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi.

Jakie preparty z kozłka znajdziemy w aptece?

Wśród aptekarskiego asortymentu można znaleźć m.in. drażetki Valdispred wyprodukowane przez firmę Olvay Pharmaceutcals BH. Każda tabletka zawiera 45 mg suchego wyciągu z korzenia kozłka. Tabletki działają uspokajająco, tłumią stany emocjonalne i strefę motoryczną w ośrodkowym układzie nerwowym [Pastok 2000: 375]. Drugim przykładem są tabletki o podobnej nazwie Valused wyprodukowane przez Hasco-Lek. W tym przypadku 1 tabletka zawiera 60 mg suchego wyciągu z korzenia kozłka, 40 mg suchego wyciągu z szyszek chmielu, oraz 40 mg wyciągu z ziela męczennicy. Lek stosowany jest tradycyjnie w celu łagodzenia objawów w stanach napięcia nerwowego, jako środek uspokajający oraz w okresowych trudnościach w zasypianiu na tle nerwowym. Korzeń kozłka można także dostać w zielarniach i aptekach jako zioła do zaparzania np. produkowane przez firmę Flos. Wówczas napar przygotowuje się z łyżeczki korzenia kozłka (około 2,5 g), który zalewa się filiżanką wrzącej wody (150 ml), zaparza pod przykryciem przez 10-15 minut, przecedza i pije po 1 filiżance ciepłego naparu 3 razy dziennie. Kolejnym przykładem leków z kozłkiem jest syrop o działaniu rozkurczowym, nasennym i uspokajającym – Neospasmina, który łączy w sobie wyciąg płynny z owocu głogi oraz wyciąg płynny z korzenia kozłka lekarskiego. Ekstraspasmina firmy Herbapol-Lublin SA to lek roślinny stosowany tradycyjnie jako środek uspokajający w postaci kapsułek. Jedna kapsułka zawiera wysoką dawkę, bo aż 250 mg suchego wyciągu z korzenia kozłka, 50 mg wyciągu z ziela melisy, 80 mg tlenku magnezu, witaminę B6 oraz substancje pomocnicze. Kolejny produkt ziołowy w postaci tabletek nosi nazwę Nervomix Forte, sprzedawany jest w postaci kapsułek, a każda z nich zawiera 210 mg wyciągu z korzenia kozłka lekarskiego, 52,5 mg wyciągu z szyszek chmielu, 52,5 mg ziela melisy oraz 35 mg wyciągu z dziurawca. Tabletki działają uspokajająco i ułatwiają zasypianie. Tabletki uspokajające firmy Labofarm to tradycyjny produkt leczniczy roślinny z określonymi wskazaniami wynikającymi wyłącznie z długotrwałego stosowania. Jedna tabletka zawiera 170 mg wyciągu z korzenia kozłka, 50 mg ziela melisy, 50 mg szyszek chmielu i 50 mg ziela serdecznika. Stosowane są w przejściowych, łagodnych stanach napięcia nerwowego oraz okresowych trudnościach w zasypianiu. Wśród leków homeopatycznych z korzenia kozłka można wyróżnić Boiron Valeriana officinalis w postaci granulek (4 g).